Почеток на есен е секогаш најчуден и најносталгичен период од годината, период на транзиција. Од една страна мораме да се соочиме со крајот на летото и сето она кое тоа го донело, па и однело, а од друга страна мораме да бидеме спремни за периодот кој следува, кој (најчесто) е со повеќе обврски, а помалку сонце. Во мојот личен живот, почетокот на есента веќе четврта година по ред го поврзувам со почеток на факултет, но пред сѐ со повторно преместување (веќе не е селење) од дома во странство (нешто за кое сум пишувала многу), во случајов од Скопје во Варшава. И покрај тоа што сум си заминала безброј пати, и покрај тоа што се радувам што одам таму каде што одам и што ќе го правам она кое ќе го правам, заминувањето секогаш е проследено со носталгија. Да си тлееме во носталгијата, без разлика во каква ситуација или контекст таа се појавува е во најголем дел од случаите, бескорисно и непродуктивно. Носталгијата често води до меланхолија и пасивност, опсесија со „она што беше“ наместо ентузијазам и труд „она што ќе биде“ да биде добро и убаво. А сепак, постои и друга страна на приказната. Исто толку често носталгијата води до инспирација и творење, па затоа денес имаме еден куп уметност создадена како резултат токму на тоа чувство. Добро, постои и трета страна, а тоа е дека некогаш носталгијата не ни ни штети, ни помага туку само постои и ја чувствуваме. Мислам дека во моментов го доживувам третиов случај.
Кога се соочувам со носталгија, како верувам и сите други луѓе, се потпирам многу на предметите кои ми носат одредени спомени или ме потсетуваат на некого, некаде, нешто. Но она што ме поттикна да ја пишувам оваа колумна е улогата не на било кои предмети, туку токму на физичките медиуми во соочувањето и справувањето со носталгијата. Во куферот со кој доаѓав донесов шест книги кои ги прочитав ова лето (и септември), знаејќи дека секојпат кога ќе ги погледнам ќе ме потсетуваат на последниве три месеца: книгата која ја читав на самиот почеток, која си ја купив уште во Варшава („Ориeнтализам“ од Едвард Саид), книгата која ја читав на најубавиот одмор летово („Девојчински спомени“ од Ани Ерно), две книги подарени од драг познаник, кои и тоа како го збогатуваат теоретскиот дел од мојата библиотека, „Куќа цел свет“ од Богомил Ѓузел која ѝ ја украдов на мајка ми, и „Во хаосот радост“ од Калиа Димитрова, која ми ја даде нејзината лична копија во замена за џин-тоник зашто ја напнав и морав книгата да ја имам уште веднаш.
Кога со сестра ми стигнавме, на масата во дневната соба каде ми стои единствената винил-плоча која ја поседувам, „Втора младост, трета светска војна“ од Бернајс Пропаганда, која ми ја подарија моите најдобри другари кога се селев (заедно со „Црвена пролет“ од Ацо Караманов) и книгата која ми ја подари истиот тој другар кога првпат се врати од Америка, наидовме на две многу интересни работи кои ни ги оставил дедо ми. Едната е книга издадена за одбележување на триесетгодишнината од основањето на Универзитетот „Кирил и Методиј“ Скопје, која е целосно на македонски, јазик кој тој не го разбира, така што не ми е јасно како и зошто ја има; втората е папка именувана „Скопје“, каде има две книги за Сараево (иако папката се вика Скопје), збирка поезија од Алеш Дебељак преведена на полски, како и полски научен труд за македонско-бугарските односи. Истиот овој дедо е пензиониран, но неформално сѐ уште активен новинар, кој барем два-три пати во месецот доаѓа кај нас да си ги реорганизира стотиците весници кои ги има собирано уште од шеесетите години на минатиот век. Тоа ме натера да ги разгледам и другите форми на физички медиуми кои ги чувам во станов, кои сведочат на мојот живот и во Скопје, и во Варшава, но и на мојата, на сестра ми и љубота на моето семејство кон уметноста, кон документирањето и архивирањето, кон колекционерството, а пред сѐ кон луѓето кои ги сакаме.
За книгите нема смисла да зборувам, зашто низ домов ги има многу, а секоја е приказна за себе. Од фотографии имам еден цел албум кој го донесов со себе кога првпат се преселив. Смешно ми е да го разгледувам од денешна гледна точка, зашто многу од луѓето таму веќе не се во мојот живот, а многу од нив се сега поприсутни од кога било. На сликите имам 17 и 18 години, првпат сликам на филм и првпат сум плава, телото ми е многу потемно од лицето зашто користам погрешна пудра и на сите сум насмеана. На фрижидерот имам фотографии со различни луѓе сликани во варшавскиот фотобут и неколку полароиди сликани во станот на другар ми. Во собата на сестра ми се фотографиите кои моите од Македонија им ги праќале на моите од Полска. Најнапред е слика од мајка ми од периодот кога се запознала со татко ми, како и слика од мене и баба ми Вера сликана на нашиот балкон кога сум била бебе и кога уште имавме лозје. Мои цедиња имам само две, кои немам каде да ги пуштам зашто новите лаптопи немаат простор за цеде (голем минус) - едно подарено од мојот бивши дечко вториот пат кога се видовме, едно од Пи-Џеј Харви, Rid of Me, подарено на сестра ми и мене од многу близок другар. Во дневната има цели две кутии албуми и филмови од татко ми, кои сведочат за неговата младост кога сѐ уште живеел во Полска. Кога ги гледам и допирам овие физички репрезентации на едно време, места и луѓе, носталгијата веќе не е само моја, туку е заедничка. Тие создаваат интергенерациски спомени и искуства и ме потсетуваат која сум и од каде доаѓам, но и кои се и од каде доаѓаат оние од кои доаѓам јас.
***
Минатата сабота со „Култура Бета“ организиравме еднодневен фестивал „Ре-култура“, од чија програма главен дел беше саемот на стари книги кои ги собравме како донации во изминатиот месец. Местејќи ги стотиците, илјадници книги кои ги добивме, разговаравме за она за кое се разговара веќе 20 години и веќе навистина не е оргинално да се зборува, за она колку е убаво да се држи книга во рацете, да допираш нечиј неколкумесечен, неколкугодишен, неколкудецениски труд. Но она што особено ме трогна тој ден беа посветите на првите страници од некои од книгите. Една од тие посвети гласеше вака: „Нека оваа книга биде израз на искреното пријателство и мојата желба да успееш во животот. -Билјана, 17.01.1983 год.“ Тие посвети ми посочија зошто е важно да постојат физички копии (од книги): содржината како таква е иста и во опиплива и во дигитална форма, таа не се менува, вештината на авторот ќе биде пренесена и на еден и на друг начин. Но, не ни требаат физички копии поради содржината, ни требаат за да изгледаме попаметно и попретенциозно кога читаме на трева или на клупа во парк, ни требаат за некој да нѐ праша што читаме и така да почнеме романтичен однос како што прават на филмовите. Ни требаат поради она низ кое сме поминале за да ја имаме, што не е само два-три клика - сме дале пари, сме отишле во книжарница, библиотека, на саем, ни ја позајмиле, па не сме ја вратиле, сме се сакале со некој што ни ја подарил, сме ја подариле некому зашто сме ја имале дома, сме се исценкале со џин-тоник, сме ја земале од втора рака, па гледаме што подвлекувал претходниот читател, сме ја купиле после промоција од култура, сме ја земале од инает за да се смееме колку е лоша. Со имање на една книга, еден медиум во физичка форма, делото раскажува приказна надвор од неговата содржина - ја раскажува и приказната на читателот, на публиката. Токму ова веројатно беше една од идеите кои ги имавме кога ја организиравме донаторската акција и саемот, да дадеме нов живот на книгите кои беа донирани, но и да го раскажеме нивниот претходен.
***
На страна од емотивниот аспект на поседување на физички медиум, тука е и (анти)корпоративниот. Ова може најдобро да се анализира преку музиката и филмовите, двата медиуми кои моментално најмногу зависат од стриминг платформи. Кога зборуваме за музика, на двата најпопуларни и најголеми дигитални сервиси за слушање на песни и албуми, YouTube и Spotify (две милијардерски компании), е речиси невозможно еден музичар да биде платен. Spotify плаќа само $0.003 - $0.005 од стрим (слушање), додека на YouTube ситуацијата е уште полоша, каде сумата е $0.00164 за едно слушање. Секако дека ова не е проблем за, на пример, Тејлор Свифт, која не само што добива по милијарди стримови на секоја песна, туку и си дозволува да издава ремикс албуми секоја недела, но што со малите музичари, на пример овие во Македонија? Па, ништо. За нив, предностите на прикачување на овие платформи не се финансиски, и тешко да бидат. Од страна на слушателите, слушањето музика на дигитални сервиси не ветува вечност. И на двете претходноспоменти платформи, корисничкото искуство станува сѐ понепријатно доколку ја користиме бесплатната верзија - рекламите се појавуваат неочекувано, често, и траат предолго. Доколку седнеме да слушаме албум од почеток до крај, во зависност од неговата должина, истиот сигурно ќе биде прекинат минимум четири-пет пати. А, зашто сме уметнички души и сакаме да уживаме во уметноста неприканато, влегуваме во корпоративната мамка и се претплаќаме на Spotify или YouTube Premium. И така, наместо да си купиме цеде или плоча од албумот кој сакаме да го слушаме и да биде наш сѐ додека сакаме да биде, нашето слушање е зависно од претплатата на дигиталните платформи. Состојбата е слична и со филмовите и сериите, кои сѐ додека ги гледаме на Netflix, HBO, Amazon Prime или што и да е, ќе продолжат да бидат заробени и под туѓа контрола. Кога ситуацијата ја претсавуваме на ваков начин, потребата од постоење на физички копии oд медиуми е повеќе од јасна. Во време кога корпоративните интереси го контролираат постоњето, формата и пристапот до и на уметноста, физичките медиуми се симбол на отпор, автентичност, истрајност и слобода на творењето, како за уметниците, така и за публиката.
***
Пред некое време, другар ми Васил ни раскажуваше како многу долг период се трудел да најде одредена плоча од групата FxPxOx, еден од неговите омилени бендови и, во негови зборови, „најдобриот македонски хардкор бенд“. Барал по Facebook групи за продажба и размена на плочи, цедиња и касети, по музички продавници, од колекционери, па дури и од членовите на бендот, секој посебно. Потрагата траела долго, плочата не ја нашол, но еден од бившите членови дошол до кај него и му донел цедиња, така што и покрај сѐ, приказната накрај била успешна. Кога ни раскажуваше за ова, но и за неговото собирање на концертна меморабилија како сетлисти, палки, перциња, бев воодушевена од неговата, но и на оние како него, искрена љубов кон музиката. Тогаш и го сфатив она кое сакам да го доловам сега - колекционерите се херои на денешницата, заштитници на физичките медиуми, а со тоа и на уметноста. Иако првично собираат цедиња, плочи, книги, касети, ДВД од лична потреба и желба, истовремено ја штитат, чуваат и архивираат историјата и сегашноста во нејзината физичка и опиплива форма. Тие ја собираат и документираат уметноста не само со поседувањето на физички копии туку и со процесот преку кој доаѓаат до нив, како во случајот на Васил, кој преку неговото барање не се поврзал само со музиката на бендот кој го сака туку и со минатото, членовите на групата, други колекционери, други фанови и љубители на хардкор.
Денешните колекционери се заштитници на утрешната историја. Она што лесно може да се изгуби и избриште засекогаш во дигитална форма, сѐ додека постојат собирачите на уметност ќе постои засекогаш. Доколку тие продолжат да чуваат, позајмуваат, препродаваат, наследуваат и разменуваат, луѓето секогаш ќе имаат пристап до физичките медиуми, меѓугенерацискиот јаз ќе се намали, а уметноста ќе продолжи да живее во материјална форма.
***
Свесна сум дека изјава како „физичките медиуми ќе го спасат светот“ е контроверзна, земајќи предвид дека дел од најголемите проблеми со кои денешниот свет се соочува се хиперпродукцијата и глобалното затоплување како директен резултат на истата. Тоа е и главно оправдување за дигитализацијата, дека таа е далеку поеколошка и поодржлива, со оглед на тоа што не се трошат материјали потребни за производство на физички копии. Така и е, на светот не му е потребна повеќе пластика и хартија, но она што вистински му е потребно за спас е човечност. Човечноста не се создава, добива или чувствува ниту преку YouTube, Spotify, Bandcamp, ниту преку Kindle, Netflix, ниту преку блогови или Instagram галерии. Човечноста може да постои само и единствено преку допир и лични приказни. Физичките медиуми не се само предмети туку се чувари на колективната и меѓугенерациска меморија и сеќавање, чувари на секое време и секое место, чувари на нашиот културен и уметнички идентитет. Тие се пред сѐ симбол на човечноста, а што ќе го спаси светот (и мене и тебе) ако не човечност?!
Σχόλια